Čitam našu kućnu kopiju memoara profesora Sretena Miovčića, brata mog đeda Mitra. Sreten je bio prvi školovan čovjek u našoj porodici i u cijelom trnovskom kraju, podno Treskavice kod Sarajeva. Praktično se sam odškolovao, podučavajući imućnu djecu, i tako završio fakultet i postao građevinski inženjer podobro prije 2. svjetskog rada, stičući titulu koja je dugo godina poslije tog rata imala magičan prizvuk nečega što više nije bilo dostižno – „predratni inženjer“. Ni prije ni poslije tog rata nije bio član Komunističke partije ni Saveza komunista. Politikom se nije bavio, a nalazio se na ključnim dužnostima u periodu poslijeratne obnove, uspješno vodeći i završavajući projekte koji su izgledali kao nemoguća misija u tim oskudnim vremenima. Gospodstven, visok i lijep muškarac, strog predavač i ugledan građanin Sarajeva, nikada nije ni magistrirao ni doktorirao, a imao je status redovnog profesora i šefa katedre za drvene konstrukcije na Građevinskom fakultetu u Sarajevu do kraja svog dugog života.
Piše, dakle, Sreten Miovčić o vremenu poslije 1. svjetskog rata („Velikog rata“), o vremenu Kraljevine, kada je njegov otac, a moj prađed Maksim iz sela Ledića, bio odbornik u opštini Trnovo, koja se nalazi tridesetak kilometara od Sarajeva. Odbornici tada nisu bili birani od naroda, već im je ta funkcija pridodata uz glavnu „funkciju“ starješine sela, naslijeđenu još iz turskog vakta, kada su ih nazivali seoskim knezovima. Starješina sela je predstavljao lokalnog presuditelja i prvu ličnost sela. Uz to, Kraljevina ga je istovremeno koristila i kao odbornika – ovlaštenog predstavnika naroda u lokalnoj upravi. Tako su odbornici bili najugledniji i najimućniji domaćini, uz to pravedni i objektivni. Za odbornički rad nisu dobivali nikakvu nadoknadu, obavljali su ga dobrovoljno, odnosno volonterski, kako bi se to danas reklo. Sjednice su održavane nedjeljom, kada nisu radili posao od kojeg su živjeli, već su dolazili u varoš u crkvu ili u džamiju, pa onda na sjednicu opštinske skupštine. Uz to, odbornici su tada bili bez škole, neki od njih su, samouci, znali ponešto pročitati i potpisati se. Znali su da računaju onoliko koliko im je trebalo, uglavnom pretvarajući cijenu nečega u vrijednost ovaca. Ipak, po današnjim normama, bili su nepismeni.
Jednom se Sreten pridružio svom ocu, koji je sa prvim domaćinima iz dva susjedna sela, Osmanom Krupalijom iz Dujmovića i Zejnilom Mulaosmanovićem iz Dejčića, išao pješke do Trnova, prvo svaki u svoju bogomolju, pa onda zajedno u Opštinu. Pješačili bi podobro više od jednog sata do Trnova i usput se dogovarali kako će, kao odbornici, zastupati interese svojih sela i njihovih stanovnika na predstojećoj sjednici. Tog dana su, prema Sretenovom sjećanju, na dnevnom redu bile dvije tačke: prva o uvođenju telefona u zgradu Opštine, druga o uvođenju poreza „glavarina“ za popravljanje i opremanje opštinskih prostorija. Predlagač je kratko izložio potrebe za uvođenjem telefona u opštinske prostorije i troškove koje je trebalo nekako pokriti. Nakon kraće diskusije, odbornici su odbili taj prijedlog, smatrajući da je jeftinije i lakše da se par puta u toku dana (koliko su tada bili česti telefonski pozivi) pređe par metara do Pošte u neposrednom susjedstvu, nego da se uvodi telefon i time stvaraju novi troškovi.
Za drugu tačku predlagač je prvo obrazložio neophodnost da se dio opštinskih prostorija renovira i opremi, onda iznio predmjer i predračun radova i opreme, te predložio da se za pokriće tih troškova razreže jednokratni porez „glavarina“, po muškoj glavi (opštinske vlasti su tada imale pravo da uvode poreze za pokriće svojih troškova). Među odbornicima je nastao tajac. „Puše, odbijaju dimove, a ništa ne govore“, piše Sreten. Tajac je prekinuo Osman Krupalija i iznio praktično zajednički stav njih trojice kao odbornika sela Ledića, Dujmovića i Dejčića, prihvatajući opravdanost renoviranja i opremanja prostorija i pripadajućih troškova, ali i odbijajući predloženi vid poreza. Rekao je da bi uvođenjem poreza po muškoj glavi najviše platili najsiromašniji (i tada su siromašni imali više djece od imućnih) i da „nije pravo da plati 5 dinara i onaj koji nema baš ništa i onaj drugi koji ima dosta stoke i dobru zemlju“. Predložio je da se umjesto „glavarine“ uvede „pašarina“, dakle porez po glavi stoke koja pase. Ne mogu a da ne navedem doslovno kako je zapisano u Sretenovom sjećanju: „Obrazlaže svoj prijedlog uporednim računom da bi njegova kuća platila manje glavarine od komšije. Komšija ima nekoliko puta manje stoke nego on. Kaže i da, ako imamo koristi od Opštine, imamo je jer stoka pase opštinske pašnjake, a muške glave ne pasu travu. Tako tumači korist od državne imovine“.
Odbornici su, istina, bili nepismeni, ali su znali da računaju i da biraju dobra rješenja. Brzo su proračunali dvije stvari: koliko bi se kojim porezom prikupilo sredstava i koliko bi sami odbornici platili po jednoj i po drugoj varijanti. Ispalo je da bi „pašarinom“ bilo prikupljeno više sredstava i da bi po toj varijanti odbornici znatno više platili nego po varijanti „glavarine“. Rezultat vjerovatno pogađate, jer se radi o vremenima kad su odbornici, makar i nepismeni, radeći volonterski svoj odbornički posao, znatno više držali do interesa onih koje su predstavljali nego do svog ličnog interesa: jednoglasno je izabrana varijanta „pašarine“, znatno nepovoljnija po odbornike, ali i znatno povoljnija za one koje su oni predstavljali.
Sreten taj odlomak svojih sjećanja završava ovako: „Prošlo je mnogo vremena. Poslije drugog svjetskog rata i ja sam bio izabran za odbornika grada Sarajeva. Upoređivao sam naše ponašanje prema građanima i ponašanje onih starih odbornika koji su prekrajali odluke Opštine. Uočio sam da su moji savremenici bili lošiji odbornici nego oni ranije opisani. Razlika je bila očigledna. Oni stari su poznavali sve ljude koje su predstavljali i postavljali su se prema njima. Mi nismo poznavali nikoga osim sebe i postavljali smo se prema sebi. Ukoliko je neki problem koga smo tretirali štetio našem interesu svi smo bili protiv. U našem sastavu su bili radnici i intelektualci, uglavnom pismeni ljudi. U onom starom sastavu su bili nepismeni ili u najboljem slučaju samouki. Razlika u svemu“.
Kako stvari stoje danas i ovdje? Zašto ova kratka istinita priča izgleda skoro nevjerovatna? Šta se još promijenilo, osim što su svi odbornici školovani, što ih građani direktno biraju, što su plaćeni za predstavljanje naroda u lokalnoj upravi, što su rijetki oni među njima koji iole poznaju one koje predstavljaju… I može li se nešto popraviti, a da se ne vraćamo na ono što je nepovratno prošlo i što već neumitno blijedi u rijetkim kućnim kopijama slučajno zapisanih sjećanja.
Ne znam, a čini mi se da od odgovora na ova pitanja u dobroj mjeri zavisi naš svakodnevni život i odluke mlađih da li će živjeti ovdje ili negdje daleko odavde.
Zdravko Miovčić