Nesklad između de iure i de facto stanja
Sama činjenica da je postojeći pravni okvir za funkcionisanje javnih preduzeća u BiH utvrdio transparentnost/dostupnost informacija kao jedan od ključnih principa poslovanja, pokazuje namjeru zakonodavca da se javna preduzeća ponašaju u skladu sa tim principom. Stoga bi dostupnost podataka (transparentnost) trebala bi biti gotovo neupitna, bar kada se posmatraju Zakoni o javnim preduzećima u oba entiteta te Uredbe o transparentnosti finansijskih odnosa entiteta (u FBiH i kantona) jedinica lokalne samouprave i javnih preduzeća. Postojeći pravni okvir svakako ima svoje nedostake koje treba otklanjati, ali i kao takav, za savjesna pravna i odgovorna lica u njima, predstavlja značajan osnov za transparentno ponašanje subjekata.
Važno je stalno imati na umu da su javna preduzeća u oba entiteta ona pravna lica koja obavljaju djelatnosti od opšteg interesa (komunikacije, energetika, komunalne djelatnosti i dr.) i da samim tim građani/korisnici njihovih usluga imaju pravo na informacije i pristup podacima o radu preduzeća. Jednako je važno znati da nadzor nad primjenom Zakona o javnim preduzećima vrše resorna ministarstva (prema djelatnostima preduzeća).
Pomenuti propisi promovišu princip transparentnosti i princip osiguranja transparentnosti finansijskih odnosa između entiteta (u FBiH i kantona), jedinica lokalne samouprave i javnih preduzeća. Uredbe, pored odredaba o obavezi objvljivanja taksativno pobrojanih informacija, obavezuje entitete (APIF u RS i FIA u Federaciji BiH) da uspostave registar javnih preduzeća sa relevantnim podacima o tim preduzećima.
Okosnica cijele priče o transparentnosti je odredba entitetskih Zakona o javnim preduzećima, koja kaže da su javna preduzeća „dužna informacije o svojoj finansijskoj i organizacionoj strukturi učiniti dostupnim javnosti, posredstvom internet-stranice preduzeća ili na drugi adekvatan način” s tim da u Federaciji BiH, zakon nema alternativu “ili na drugi adekvatan način”.
Uredbe propisuju da se podaci koji čine osnovu transparentnosti finansijskih podnosa “obavezno objavljuju u Notama uz finansijski izvještaj na internet stranici javnog preduzeća ili na drugi odgovarajući način”.
Uprkos tome što su obaveze javnih preduzeća u pogledu objavljivanja podataka jasno definisane u navedenim propisima, nažalost, kod najvećeg broja javnih preduzeća, transparentnost nije opšteprihvaćeni princip poslovanja.
Analiza stvarnog stanja transparentnosti rada javnih preduzeća na uzorku od 100 javnih preduzeća u BiH (50 iz Republike Srpske i 50 iz Federacije BiH) je pokazala da ne postoji dovoljan nivo svijesti o značaju transparentnosti rada javnih preduzeća, pa u skladu sa tim, ni adekvatnog ponašanja. Nalazi istraživanja su dostupni u studiji “Transparentnost i odgovornost javnih preduzeća na području EU i Zapadnog Balkana“, a ovom prikom napominjemo neke od njih:
- u Republici Srpskoj, u APIF-u je uspostavljen Registar javnih preduzeća (doduše neažuran, ima nedostataka, ali se se barem okvirno može saznati broj javnih preduzeća u Republici Srpskoj, kao i dio podataka o njima);
- u Federaciji BiH, FIA do danas nije uspostavila registar (iako je prošlo više od 4 godine od stupanja Uredbe na snagu), pa se podatak o broju javnih preduzeća u Federaciji BiH ne može dobiti ni od FIA, ni od Privredne komore Federacije BiH, ni od Federalnog zavoda za statistiku…;
- najmanje 50-60% javnih preduzeća nema vlastitu internet stranicu, pa takva preduzeća nisu ni u prilici izvršiti obaveze u pogledu objavljivanja propisanih podataka;
- odredbe postojećih pomenutih propisa, koje ostavljaju mogućnost objavljivanja podataka “na drugi adekvatan način” (pored internet stranice javnog preduzeća) su ostale nejasne i nedorečene. Šta može biti u 21. vijeku “adekvatnije” od internet stranica, koje su zamijenile nekadašnje oglasne table u preduzećima?;
- činjenica je da akcionarska društva otvorenog tipa, objavljuju svoje podatke i predviđene dokumente na Banjalučkoj/Sarajevskoj berzi (po zakonima o berzanskom poslovanju), a da pri tom, sve to uglavnom ne objavljuju na vlastitoj internet stranici, kako ih obavezuju Zakoni o javnim preduzećima i pomenute Uredbe;
- od svih podataka čiju smo dostupnost istraživali (trogodišnji i godišnji plan poslovanja; izvještaj o poslovanju-bilans stanja, bilans uspjeha, note uz finansijski izvještaj; izvještaji nezavisnog revizora; podaci o javnim nabavkama (uključujući plan javnih nabavki i postupke javnih nabavki); podaci o organizacionoj strukturi i upravi preduzeća, podaci o radu Skupštine preduzeća), na internet stranicama javnih preduzeća najveći stepen dostupnosti podataka/transparentnosti se odnosi na podatake o javnim nabavkama. Neki od mogućih razloga su: jasniji propisi, pritisak javnosti, obavezan segment koji kontroliše služba revizije javnog sektora i dr.
U narednom blogu nešto više o mogućim uzrocima relativno niske transparentnosti javnih preduzeća.