Znatan dio vremena i pažnje na dva ovogodišnja sastanka proširene radne grupe za koordinaciju implementacije SBA u BiH (o tome šta je SBA i kako se odvija proces procjene i izvještavanje o napretku pisali smo u prethodnom blogu, koji možete pročitati ovdje) bio je fokusiran na potrebe i mogućnosti unapređivanja praćenja, vrednovanja i izvještavanja. Povod je bilo objavljivanje 6. izvještaja „Indeks MSP politika: Zapadni Balkan i Turska 2022: Procjena implementacije Small Business Act za Evropu, Indeks MSP politika“, koji je OECD sa partnerima (Evropska komisija, Evropska banka za obnovu i razvoj i Evropska fondacija za obuku) početkom jula 2022. godine. Razloga je bilo više, a najvažniji se svode na još uvijek neodgovarajuće (slabo) praćenje implementacije SBA po (pod)dimenzijama po kojima se vrši procjena od strane OECD-a svake tri godine, izostajanje vrednovanja ciljanih politika podrške razvoju MSP-a na svim nivoima u zemlji, te veliki utrošak energije i vremena na prikupljanje podataka i informacija neophodnih za izvještavanje.
U narednih nekoliko pasusa želimo da ukratko obrazložimo potrebe i skiciramo mogućnosti za poboljšanja, o kojima je bilo riječi na ovim sastancima, održanim u julu u Tesliću i novembru na Jahorini. Idemo redom.
Po definiciji, praćenje u strateškom kontekstu podrazumijeva sistematično i kontinuirano sakupljanje, analiziranje i korišćenje podataka i pokazatelja u svrhu mjerenja napretka ostvarivanja postavljenih ciljeva/prioriteta/mjera, kao i napretka u korišćenju raspoloživih sredstava i preduzimanja odgovarajućih aktivnosti s ciljem eventualnih korekcija. Praćenje, dakle, ima dvojaku funkciju: (1) provjera da li se radi u skladu sa planom i pritom ostvaruje željeni napredak, i (2) signalizacija potrebe za korekcijama u slučaju da napredak izostaje. Praćenje se zasniva na odgovarajućim dijelovima planskog dokumenta (npr. opisu aktivnosti mjere ili projekta i definisanim indikatorima sa polaznom i ciljnom vrijednošću) i na podacima i informacijama koje se u vezi s tim prikupljaju (šta je urađeno, kad, kako, kojim resursima, i je li se to odrazilo na stanje indikatora). Bez sistematičnog i kontinuiranog praćenja nije moguće dobiti ocjenu veću od 3 ni u jednoj (pod)dimenziji pri procjeni implementacije SBA, niti je moguće sistemski raditi na poboljšanju i ažuriranju mjera i projekata koji se implementiraju. Ovako shvaćeno i organizovano praćenje još nije razvijeno do nivoa dobre prakse u našim institucijama. Bolje rečeno, nalazimo se u ranoj fazi, koju karakteriše ad hoc pristup, reagovanje najčešće samo kada dođe vrijeme za izvještavanje, statistički izvori koji uglavnom ne prate ono što nama baš treba, i slično.
Vrednovanje (evaluacija) se nadovezuje na praćenje i nerijetko se navodi u paru: praćenje i vrednovanje. Po definiciji, vrednovanje je postupak kojim se vrši ocjenjivanje uspješnosti, djelotvornosti, napretka i uticaja ostvarenog sprovođenjem strateškog dokumenta, odnosno politike, a na osnovu prikupljenih i analiziranih podataka i saznanja dobivenih kroz postupak redovnog praćenja i dodatnog prikupljanja podataka u toku procesa pripreme vrednovanja. Vrednovanje se uobičajeno vrži po aspektima relevantnosti, efikasnosti, efektivnosti, uticaja i održivosti. Može da se izvede prije izrade dokumenta, u vidu vrednovanja po ovim aspektima prethodne strategije (ex-ante), ili nakon polovine perioda implementacije (mid-term). U prvom slučaju, stvara bolje pretpostavke za izradu nove strategije/politike, a u drugom za korekcije i revidiranje te strategije do isteka njenog važenja. Gledano iz perspektive dodjeljivanja ocjena pri procjeni implementacije SBA, najvišu ocjenu 5 je moguće dobiti ako se politika u okviru (pod)dimenzije djelotvorno sprovodi i ako se nalazi/rezultati praćenja i vrednovanja koriste za (re)dizajn i pobošanje sprovođenja politike, odnosno strategije. Ovdje važi pravilo lanca (lanac je jak koliko je jaka najslabija karika), a iskustvo naših institucija sa vrednovanjem je tek u početnoj fazi, dakle obje karike su slabe, i praćenje i vrednovanje, sa nedovoljnim potencijalnim uticajem na unapređivanje planiranja/(re)dizajna i implementacije politika.
Praćenje i vrednovanje obezbjeđuju neophodne informacije za izvještavanje. Izvještavanje je godišnje i trogodišnje, a obuhvata niz elemenata koji se tiču realizacije planiranih aktivnosti, ostvarivanja definisanih indikatora, utroška finansijskih sredstava i drugih resursa, razlozima za uočena odstupanja od planiranog, preporuke za unapređivanje i slično. U našim institucijama do sada je izvještavanje imalo presudan značaj i ulogu, tako da su se povećanim angažmanom na ovom poslu, kad mu dođe vrijeme, nastojali neutralizovati prethodno pomenuti nedostaci u vezi sa praćenjem i vrednovanjem. Ali, i ovdje važi pravilo lanca, tako da se ne može očekivati dobro izvještavanje ako nije zasnovano na dobrom praćenju (i vrednovanju).
Na veoma sadržajnim i konstruktivnim ovogodišnjim sastancima proširene grupe za koordinaciju podrške implementaciji SBA (a ova grupa sve više djeluje kao tim, ali o tom nekom drugom prilikom) znatno se više diskutovalo o tome kako unaprijediti praćenje i izvještavanje. Vrednovanje je ostalo nekako u drugom planu, a o vezi i uticaju međusobno spregnutog praćenja i vrednovanja na planiranje i implementaciju bilo je najmanje riječi. Ovim blogom nastojimo da tu neravnotežu malo ispravimo.
Evo ključnih ideja o tome šta se i kako može da unaprijedi:
- U mjeri u kojoj je to moguće treba da se teži integrisanju i istovremenom praćenju sprovođenja politika/mjera iz SBA okvira i strategija razvoja MSP. Pretpostavke za ovakav pristup su već u znatnoj mjeri stvorene, tako što su (pod)dimenzije iz SBA okvira već uključene ili se uključuju u odgovarajuće prioritete i mjere strategija razvoja MSP, u skladu sa nadležnostima odgovarajućeg nivoa vlasti. Na taj način direktno se doprinosi i efektivnosti (raditi prave stvari) i efikasnosti (raditi stvari na pravi način), jer se planiraju i realizuju politike koje, osim uticaja na MSP, utiču i na implementaciju SBA, a izbjegava se duplo obavljanje sličnog posla.
- Efikasnost u prikupljanju i obradi podataka i informacija u procesu praćenja može se značajno poboljšati kreiranjem digitalne platforme za monitoring i izvještavanje, koja bi se zasnivala na elementima procjene implementacije SBA (uglavnom pitanja iz upitnika koji se pritom koristi) i elementima za praćenje sprovođenja strategija razvoja MSP, i koja bi bila prilagođena potrebama i ograničenjima svakog nivoa vlasti, odnosno korisnika. Pretpostavke za ovo unapređenje se upravo stvaraju, dominantno uz podršku projekta EU4DigitalSME (GIZ) i odgovarajuću pomoć našeg tima, prvenstveno na uvezivanju elemenata iz okvira SBA i strategija. Ideja je da se podaci i informacije unose u realnom vremenu odvijanja aktivnosti i praćenja stanja indikatora, uz navođenje izvora verifikacije. Početne verzije projektnog zadatka i rješenja u skladu s tim su već urađene, sada se radi na njihovom daljem razvijanju i prilagođavanju. Nakon toga, preostaje važan dio posla na njihovom uvođenju, promociji, osposobljavanju korisnika i stvaranju navike unošenja podataka i informacija u trenutku njihovog stvaranja, umjesto „kampanjskog“ pravljenja izvještaja tek kada za to dođe rok.
- Izgradnja kapaciteta institucija za vrednovanje može praktično započeti već početkom sljedeće godine, koristeći pristup “učenja kroz rad”, i to na primjerima akcionih planova za MSP inovacije, koji su usvojeni u oba entiteta i Brčko distriktu BiH za period 2021-2023. Pritom može da se obavi paralelno i eksterna i interna evaluacija, a nalazi i preporuke da se iskoriste za pripremu novih akcionih planova za period 2024-2027. Stečeno iskustvo biće dragocjeno kada dođe vrijeme da se obavi srednjoročna evaluacija strategija razvoja MSP. U Republici Srpskoj na sličan način može da se izvrši evaluacija Strategije razvoja preduzetništva žena za period 2019-2023. i da njeni nalazi i preporuke posluže za pripremu nove strategije.
- Prema novom pristupu, proces izvještavanja treba da se preklopi u znatnoj mjeri sa praćenjem, tako da institucije koje su nosioci realizacije mjera iz strategija razvoja MSP unose informacije o odvijanju aktivnosti i ostvarivanju efekata u realnom vremenu, putem digitalne platforme koja je prethodno pomenuta, a da ministarstva/odjeljenja koja koordiniraju sprovođenje strategija i izvještavanje o implementaciji SBA preuzimaju i objedinjuju te informacije i prerađuju ih u odgovarajuće godišnje i srednjoročne izvještaje, prema unaprijed utvrđenoj dinamici. Uz razvijanje i uvođenje digitalne platforme za praćenje, važna pretpostavka za zaživljavanje ovakvog pristupa je prethodna izgradnja kapaciteta svih institucija koje učestvuju kao nosioci realizacije mjera iz strategija, kao i u procesu izvještavanja o implementaciji SBA. Uz to, posebnu pažnju treba obratiti na postepeno formiranje novih navika kod predstavnika tih institucija za ažurno i odgovorno unošenje informacija u sistem u trenutku njihovog nastajanja, a ne naknadno, kada se dosta sadržaja i vrijednosti tih informacija izgubi među drugim događajima i prioritetima.
Sve ovo više nisu samo ideje, već stvari na kojima se već radi ili se planiraju aktivnosti za narednu godinu. Posebnu vrijednost predstavlja činjenica da se ne radi o idejama koje su preporučili eksperti „sa strane“, već o izazovima, problemima i potencijalnim rješenjima do kojih su zajedničkim radom došli predstavnici institucija koji učestvuju u sastancima/radionicama proširene grupe za koordinaciju podrške implementaciji SBA u BiH.